Barnsteen info
- Geplaatst op
- Door Bart Verboven
- Geplaatst in amber, barnsteen, barnsteen baby, barnsteen route, barnsteen sieraden, barnsteenkamer, barnstenen
Barnsteen is bijzonder veelzijdig en heeft een lange geschiedenis. Niet alleen het ontstaan is zeer bijzonder maar ook hoe de mens er al duizenden jaren gebruik van maakt. In dit artikel zoomen we in op wat barnsteen nu eigenlijk is. Hoe het ontstaan is en wat je er allemaal mee kan.
Inhoudsopgave
- Wat is Barnsteen?
- Herkomst van Barnsteen
- Barnsteen Deposito's
- Barnsteen en de mens
- Barnsteen route
- Nieuwe vondsten wijzen op nog oudere routes
- De Barnsteenkamer
- Verschillende soorten Barnsteen
- Organische halfedelsteen
- Cijfers en getallen van Barnsteen
- Insluitingen in Barnsteen
- Blauwe en gele Barnsteen
- Barnsteen voor baby’s en kinderen
- Theorieën over de werking van Barnsteen kettinkjes
- Disclaimer
- Barnsteen en statische elektriciteit
- Vervalsingen van Barnsteen
- Schoonmaken van Barnsteen
- Reinigen van Barnsteen sieraden
- Spiritueel gebruik
- Barnsteen weetjes
Wat is Barnsteen?
Barnsteen is het resultaat van gefossiliseerd hars afkomstig van naaldbomen. Dit hars dient als bescherming voor de boom tegen insecten en schimmels. Het is een kleverige substantie waarin insecten of plantenresten makkelijk kunnen blijven plakken en uiteindelijk zelfs gevangen kunnen raken. Zodra de hars wordt afgesloten van zuurstof, begint het uit te harden. Dit langdurige verhardingsproces, dat miljoenen jaren kan duren, staat bekend als fossilisatie. Na enkele duizenden jaren ontstaat er een halfgefossiliseerd type hars dat Kopal (of Copal) wordt genoemd. Deze Kopal bevat nog ingesloten oliën. Wanneer de hars volledig is uitgehard en er geen vloeibare delen meer in zitten, spreken we van Barnsteen.
Herkomst van Barnsteen
De meeste, later tot Barnsteen verharde, hars is geproduceerd door naaldbomen in Scandinavië in het Eoceen tijdperk (dit duurde van 55,8 tot 33,9 miljoen jaar geleden). Er heerste toen een relatief mild klimaat en het Scandinavisch gebied werd gekenmerkt door uitgestrekte naaldbossen. Ongeveer 35 miljoen jaar geleden begon de zeespiegel te stijgen en erodeerde de Barnsteen uit de Scandinavische bosbodem. De voorlopers van de Baltische rivieren namen de Barnsteen mee en zetten dit af bij de zuidwaarts gelegen riviermondingen. Later is de Barnsteen opnieuw geërodeerd en weer meegenomen door de rivier 'Eridanos', de voorloper van de huidige Duitse rivieren 'Wezer', 'Eems' en 'Elbe'. Als laatste verspreidde het Scandinavische landijs de Barnsteen over de Oostzee en de Noordzee. Zelfs tot in Nederland kunnen hierdoor stukken Barnsteen op het strand aanspoelen.
Barnsteen deposito’s
De belangrijkste vindplaats van Barnsteen bevindt zich in Kaliningrad in de Yantarny mijn. Hier liggen enorme Barnsteen deposito’s opgeslagen. 30 meter onder de grond in dikke kleilagen wordt Baltisch Barnsteen gewonnen. Ook langs de Baltische kust wordt veel Barnsteen gevonden. Omdat Barnsteen blijft drijven op zout water, spoelen veel stukken aan op de stranden van Polen en Litouwen. Minder bekende Barnsteen deposito’s bevinden zich in de Dominicaanse republiek, Myanmar, Libanon en Indonesië.
Barnsteen en de mens
De Grieken en Romeinen begrepen al hoe Barnsteen ontstaan was. De Griekse filosoof Aristoteles beschreef Barnsteen als 'succinum' ofwel 'sapsteen'. In de Middeleeuwen ging al deze kennis weer verloren en hield men er meer bijzondere ideeën over Barnsteen op na. Zo zou Barnsteen gestold petroleum uit de zee zijn of zelfs gestold schuim van walvissen. Het duurde weer tot 1757 voordat de Russische geleerde Lomonossow het ontstaan van Barnsteen achterhaalde.
Barnsteen route
Of men nu begreep wat het was of niet, Barnsteen is altijd een populair handelsgoed geweest. Al in de 16e eeuw voor Christus werd Barnsteen vervoerd vanuit de Noordzee en Baltische zee richting het zuiden. Dit bewijst het borstbeeld van de Egyptische Farao Tutankhamun (1332–1323 BC) dat ingelegd is met grote stukken bewerkt Barnsteen. In de eeuwen daarna kwam de vraag naar Barnsteen voornamelijk uit het kapitaalkrachtige Middellandsezee gebied. De handelsroutes die van Noord naar Zuid liepen werden de Barnsteen routes genoemd. Deze veranderden continu, men koos zo veel mogelijk voor de veiligste routes met de beste overnachtingsmogelijkheden. Dat moeilijk begaanbare paden hierbij niet geschuwd werden bleek wel uit de diverse Alpen routes die in Zwitserland bekend zijn. In deze tijd werd Barnsteen ook ‘het goud van het Noorden’ genoemd. Des te meer redenen om voor veiligheid boven snelheid te kiezen.
Nieuwe vondsten wijzen op nog oudere routes
Op 24 oktober 2023 brachten onderzoekers uit Granada en Cambridge, in samenwerking met de Catalaanse regering, naar buiten dat er een bijzondere ontdekking is gedaan op het Iberisch schiereiland. Ze kwamen erachter dat Baltische barnsteen al meer dan 5000 jaar geleden naar dit gebied werd gebracht. Dit is duizend jaar eerder dan tot nu toe werd aangenomen. Deze vondst biedt nieuwe inzichten in de handelsroutes van toen, wellicht met een link naar Zuid-Frankrijk. De studie, geleid door Mercedes Murillo-Barroso, onthult het belang van handel in die periode en de invloed ervan op de sociale structuren van destijds. Het onderzoek laat ook zien dat de populariteit van Baltische barnsteen destijds zo groot was dat het over afstanden van duizenden kilometers werd vervoerd.
De Barnsteenkamer
De Russische Barnsteenkamer is één van de meest tot de verbeelding sprekende kunstwerken die ooit met Barnsteen is gemaakt. Deze kamer, ook wel Amberzaal genoemd, bevond zich in het Catharinapaleis nabij Sint-Petersburg. De muren in deze kamer waren volledig en op zeer kunstige wijze uit Barnsteen panelen opgebouwd en bewerkt. Een onbekende ooggetuige schreef dat de Barnsteenzaal tot leven leek te komen wanneer deze door de zon of kaarsen werd verlicht. De Amberzaal werd in 1760 voltooid. De kamer heeft er bijna 200 jaar gestaan. In 1941 is deze echter door de Duitse bezetter ontmanteld en kwijt geholpen. De laatste schriftelijke vermelding van de kamer is van 12 januari 1945, toen waren de panelen opgeslagen in kisten en zouden zich in Koningsbergen (het huidige Kaliningrad) bevinden. Sindsdien ontbreekt ieder spoor. Na de herovering van Koningsbergen in april 1945 werd er druk gezocht naar de Barnsteenkamer, maar tot nu toe zonder succes. Op 31 mei 2003 werd de replica van de Barnsteenkamer in het Catharinapaleis voltooid en is deze weer open voor bezoekers.
Verschillende soorten Barnsteen
De meest voorkomende Baltische Barnsteen is bekend onder de naam: Oostzee Barnsteen of succiniet. Deze stukken zijn gevormd door de naaldboom Pinus succinifera. Andere naaldbomen leverden weliswaar ook Barnsteen op, maar vaak in een veel kleinere hoeveelheid. De bekendste voorbeelden hiervan zijn:
- lichtgeel en doorschijnend: genadiet
- dof zwart en opaak: stantaniet
- bruin van kleur: beckeriet
Het grootste verschil met succiniet is dat deze soorten minder Barnsteenzuren bevatten en daardoor wat zachter en makkelijker te breken zijn.
Organische halfedelsteen
Doordat Barnsteen gefossiliseerd hars is, behoort het samen met parels en bloedkoraal tot de weinige organische halfedelstenen. Men is er dan ook nog altijd niet over uit of Barnsteen beschouwd moet worden als een mineraal (zonder kristalstructuur) of als een fossiel. De naam Barnsteen is afgeleid van het Duitse woord Bernstein dat afgeleid is van het Nedersaksische woord 'Börnen' dat 'branden' betekent. Barnsteen bestaat uit organische verbindingen van koolstof, waterstof en zuurstof. Dit houdt in dat Barnsteen brandbaar is.
Cijfers en getallen van Barnsteen
- Chemische formule: C10H16O
- Kleur: honinggeel, oranje, geelwit, hyacintrood, zelden blauw, groenachtig en zwart
- Hardheid: 2 - 2,5 op de schaal van Mohs
- Glans: glanzend tot mat
- Breuk: schelpvormig
- Transparantie: Transparant tot opaak
- Dichtheid: 1,05 – 1,09
- Kristalvorming: Amorf
- Fluorescentie: blauw/groen/geelgroen en wit
Insluitingen in Barnsteen
Het mooiste aan Barnsteen is toch wel de ingesloten flora en fauna. Meestal zijn insecten, spinnen en plantenresten in de hars terechtgekomen toen deze nog zacht en kleverig was. Het unieke aan deze fossielen is de conditie waarin ze bewaard zijn. In tegenstelling tot veel andere fossielen, zijn bij deze insluitingen ook de zachte delen nog zichtbaar. Ondanks de verkleuring van de insluitingen kunnen wetenschappers nog veel waardevolle informatie uit deze stenen halen over het tijdperk waarin de hars ontstaan is. Een Barnsteen met insect kan dan ook gezien worden als een tijdscapsule waarin de tijd miljoenen jaren stil heeft gestaan. Barnsteen bevat ook vaak luchtbelletjes. Dit is een waardevolle bron van informatie over de samenstelling en kwaliteit van de atmosfeer in die tijd. Ook klimatologen kunnen hier veel informatie uithalen. Mooie microscoop opnames van Barnsteen insluitingen zijn op de site te vinden.
Blauwe en gele Barnsteen
De meest voorkomende kleur van Barnsteen is geel tot een oranje honingachtige kleur. Zo ook het Barnsteen uit de Dominicaanse Republiek. Toch hoor je vaak dat de Dominicaanse Barnsteen blauw van kleur zou zijn. Hoe kan dit? Het antwoord is vrij eenvoudig; het is namelijk beide. Als Dominicaans Barnsteen op een witte achtergrond wordt gelegd, dan heeft de steen de "normale" gele kleur, maar op een zwarte achtergrond kleurt deze naar blauw. Dit heeft te maken met de manier waarop de Barnsteen het licht weerkaatst. Dit verschijnsel is inmiddels ook bij sommige stukken Indonesische Barnsteen waargenomen. Baltisch Barnsteen vertoont deze eigenschap niet maar fluoresceert groen onder UV-licht.
Barnsteen voor baby's en kinderen
Barnsteen kettinkjes en armbandjes voor baby's en kinderen zijn zeer populair. Maar waar komt deze populariteit vandaan? De oorsprong hiervan gaat terug naar de middeleeuwen. Toen geloofde men dat barnsteen een pijnverzachtende werking had, waardoor het al snel een populair middel werd tegen diverse kwaaltjes. In 1886 ontdekte Robert Koch dat barnsteenzuur een positief effect kon hebben op het lichaam, wat de populariteit van barnsteen nog verder vergrootte. Dit is vooral populair bij baby’s en kinderen die veel pijn ervaren bij het wisselen van de tandjes.
Theorieën over de werking van Barnsteen kettinkjes
Er zijn twee populaire theorieën over waarom het dragen van barnsteen kettinkjes of armbandjes een verzachtend effect zou hebben bij baby's en kinderen. Het is belangrijk om op te merken dat deze theorieën niet wetenschappelijk zijn onderbouwd.
De meest populaire theorie stelt dat er bij het dragen van de ketting of armband een minimale hoeveelheid barnsteenzuur vrijkomt. Dit zuur zou door de huid worden opgenomen en vervolgens in de bloedbaan terechtkomen, wat een natuurlijke verzachting van pijn zou veroorzaken.
Een minder bekende theorie suggereert dat de barnsteen zijn opgewekte statische energie overdraagt aan het lichaam, dat dit vervolgens omzet in lichaamseigen energie.
Disclaimer
Barnsteen en het gebruik van Barnsteen voor medicinale doeleinden vallen onder de alternatieve geneeswijzen. Het is te allen tijde belangrijk om bij serieuze klachten een dokter te benaderen. Laat baby's en kinderen nooit zonder supervisie een ketting of ander sieraad dragen!
Barnsteen en statische elektriciteit
Barnsteen heeft de unieke eigenschap om statisch geladen te worden door wrijving. De Grieken gaven al vroeg de naam 'elektron' (ηλεκτρον) aan Barnsteen, en dit is de oorsprong van het moderne woord 'elektriciteit'. Ze ontdekten dat de steen stukjes papyrus en veertjes aantrok nadat er met een wollen doek overheen gewreven was. Dit werd lange tijd als iets magisch beschouwd. Er werd dan ook aangenomen dat Barnsteen een eigen ziel bevatte.
Vervalsingen van Barnsteen
Zoals wel vaker bij populaire producten wordt ook Barnsteen nagemaakt. Dit gebeurt op verschillende manieren. De meest eenvoudige is om Copal te verkopen als Barnsteen. Copal is eigenlijk jong Barnsteen en nog niet geheel gefossiliseerd. Van binnen is de steen dan nog zacht. Ook kunnen kunstharsen gebruikt worden of zelfs glas. Een andere vorm van namaak is geperst Barnsteen. Hierbij worden kleine fragmenten onder druk tot een groter stuk samengeperst. Let bij de aankoop van Barnsteen dus goed op. Voer bij voorkeur een Barnsteen echtheidstest uit.
Schoonmaken van Barnsteen
Barnsteen is een zeer zacht mineraal en daarom niet geschikt om schoon te maken met een harde borstel. Het advies is om Barnsteen enkel met een droge, of eventueel vochtige, zachte doek op te wrijven. Gebruik geen zuren, alcohol, parfum of andere chemicaliën om de steen te reinigen, dit kan de steen in zijn glans aantasten of in het ergste geval een breuk tot gevolg hebben.
Reinigen van Barnsteen sieraden
Ook met Barnsteen sieraden dient met zorg omgegaan te worden. Gebruik bij het reinigen geen ultrasone reinigers en laat Barnsteen ook niet voor lange tijd in het water liggen. Dit kan de glans van een gepolijste Barnsteen aantasten. Let bij het opbergen van de sieraden op, dat deze niet tegen andere kettinkjes of ringen aanliggen. Barnsteen is zo zacht dat het door vrijwel elk ander materiaal bekrast kan worden. Het beste is om Barnsteen sieraden apart in een zachte doek in te wikkelen.
Spiritueel gebruik
Door de eeuwen heen hebben veel volkeren Barnsteen als zeer spirituele steen beschouwd. Zo droegen gladiatoren in Romeinse arena’s Barnsteen bij zich voor meer geluk tijdens de gevechten en werd de Keltische zonnegod 'Ambres' vernoemd naar het Engelse woord voor Barnsteen: 'Amber'. Ook in de huidige tijd wordt Barnsteen nog altijd gezien als een helende steen die het negatieve weghaalt uit het lichaam. Het dragen van Barnsteen stimuleert een goed humeur en vermindert een neerslachtig gevoel.
Barnsteen weetjes
Wist je dat:
- Er in de Romeinse tijd meer voor een kleine Barnsteen amulet werd betaald dan voor een gezonde slaaf?
- Er ooit een veer van een Theropod dinosaurus in Barnsteen is gevonden?
- Ze geprobeerd hebben DNA van deze dinosaurus uit de Barnsteen te halen?
- En dit tot op heden nog niet gelukt is?
- Het in het oude China gebruikelijk was om Barnsteen te verbranden bij grote festiviteiten?
- Het oudste stuk Barnsteen 320 miljoen jaar oud is?
- Er wel 1.000 verschillende insecten in Baltisch Barnsteen zijn geïdentificeerd?
- Barnsteen bij verbranding naar naaldbomen ruikt?
- Barnsteen warm aanvoelt op de huid?
Ook interessant om te lezen:
- Zelf fossielen zoeken
- De Megalodon haai
- Wat zijn ammonieten?
- Top 10 cadeau ideeën voor de fossielen verzamelaar
- De fascinatie van versteend hout
